Eşya Hukuku Notları - 3

(Bu notun öncesindeki notu okumak için tıklayınız: Eşya Hukuku Notları - 2)

Ayni Hak Çeşitleri

Ayni hakların sayısı, tipi ve içerikleri kanunla belirlenmiştir. Ayni haklar:

- Mülkiyet hakkı
- İrtifak hakları
- Rehin hakkı
- Taşınmaz yükü

olmak üzere dört çeşittir.

a) Mülkiyet Hakkı

Sahibine eşya üzerinde en geniş hakimiyeti veren haktır. Tam ayni haktır. Roma hukukundan günümüze kadar kullanılmıştır. Türk hukukunda mülkiyetten başka tam ayni hak yoktur. 

b) İrtifak Hakları

Bu haklar sahibine eşya üzerinde ya yalnız kullanma, ya yalnız yararlanma ya da hem kullanma hem yararlanma yetkisi verir. Bu haklar çoğu zaman sahibine başkasının taşınmazı üzerinde yararlanma yetkisi verir. 

Kanun koyucu sınırlı ayni hakları, malikine eşya üzerindeki hakların hepsini değil sınırlı kısmını veren haklar olarak düzenlemiştir. İrtifak hakkı, taşınmaz yükü ve rehin hakkı, sınırlı ayni haklardır. Kanun koyucu sınırlı ayni hakları düzenlerken içerikleri ve süreleri arasında bir denge kurarak düzenlemiştir. İrtifak hakkının sahibine sağladığı yarar ne kadar az ise süresi de o kadar uzun, ya da sağladığı yarar ne kadar geniş ise süresi de o kadar kısa tutulmuştur. 

Sağladığı yararlanmanın şekli bakımından irtifak hakları olumlu, olumsuz ve karma irtifak hakları olmak üzere üçe ayrılır. Olumlu irtifak haklarında hak sahibinin eşyadan yararlanması aktif bir faaliyette bulunmak suretiyle gerçekleşir. Eğer taşınmaz malikinin kendisine tanınan bazı yetkileri kullanmaması şeklinde gerçekleşiyorsa, bu da olumsuz bir irtifak hakkıdır. Olumlu irtifak hakkında malike düşen yükümlülük kendisine ait eşyanın başkası tarafından kullanılmasına katlanmak, olumsuz irtifak hakkında ise kendisine tanınan yetkileri kullanmaktan kaçınmaktır. 

İrtifak hakları, el değiştirip değiştirmemelerine göre şahsa bağlı veya eşyaya bağlı irtifak hakkı olarak ikiye ayrılır. Şahsa bağlı irtifak hakları, düzenli, düzensiz ve diğer irtifak hakları olmak üzere üçe ayrılır. Düzenli irtifaklar başkasına devredilemezler. Düzensiz irtifaklar başkalarına devredilebilir. Diğer irtifak hakları ise aksi kararlaştırılmadıkça başkalarına devredilemezler (MK 838).

c) Rehin Hakları

Rehin hakkı, sahibine (alacaklıya) rehin konusu şeyi, alacağı ödenmediği takdirde sattırarak alacağını elde etme yetkisi verir. Kanun koyucu rehin haklarını ikili ayrım yaparak düzenlemiştir.

Kanun koyucu taşınmaz rehnini esas almıştır. Taşınmaz rehninde ipotekli borç senedi ve irat senedi uygulama alanı bulmaz. Taşınır rehni teslim şartlı ve teslim şartı olmaksızın olmak üzere iki şekilde düzenlenmiştir. MK 939'da rehin konusu eşyanın alacaklıya devri ile rehnin kurulacağı düzenlenmiştir. Bu durum, taşınır malların bazılarında kurulan rehin hakkında problem çıkarabilir. Örneğin hayvan rehninde kredi alındığında, normal şartlarda rehin alınan hayvanların kredi alınan bankaya bırakılması gerekir. Kanun koyucu bu gibi zorlukları dikkate alarak, bunların bir sicile kaydedilmesi yoluyla, rehin edilmiş saymıştır (MK 940/2).

d) Taşınmaz Yükü

Taşınmaz yükünde, gayrimenkulden elde edilecek semerelere hak sahibine bazı edimlerde bulunulmasını isteme ve bu edimler yerine getirilmediğinde hak sahibine yükümlüye gayrimenkulü paraya çevirterek kıymetinden alacağını tahsil etme yetkisi verir. Örnek; A, B lehine su yollarının bakımını üstleniyor. A, su yollarının bakımını yapmadığı zaman B, A'nın taşınmazının satılarak zararının giderilmesini isteyebilir. Bu mecburiyet A'nın taşınmazını alana da geçer. Çünkü bu, eşyaya bağlı bir borçtur. 

Konularına Göre Ayni Haklar

a) Konusu Eşya Olan Ayni Haklar

Ayni haklar menkul ve gayrimenkul esasına göre düzenlenmiştir. Bu ayrımın başlıca hukuki sonuçları vardır. İlk olarak, menkullerde aleniyet zilyetlikle, gayrimenkullerde ise tapu sicili ile sağlanır. Menkullerde ayni hakkın kazanılması zilyetliğin tesisi, gayrimenkullerde ise tapu siciline tescil ile olur. Menkul davası sadece menkuller için açılır. Gayrimenkullerde benzeri bir dava açılamaz. 

b) Konusu Eşya Olmayan Ayni Haklar

Örnek; alacak hakkı üzerinde kurulan rehin hakkı, tereke üzerinde kurulan intifa hakkı, elektrik enerjisinde kurulan mülkiyet hakkı gibi.

Hak Sahibinin Tayinine Göre Ayni Haklar

a) Şahsa Bağlı Ayni Haklar

Şahsa bağlı ayni haklar, belirli bir kimsenin lehine kurulan irtifaklar veya taşınmaz yükünden ibarettir. Bu haklar belirli bir süre ile veya lehine kurulduğu şahsın ömrüyle sınırlıdır. Bunlar intifa ve sükna haklarıdır. 

b) Eşyaya Bağlı Ayni Haklar

Belirli bir gayrimenkul maliki lehine kurulan sınırlı ayni haklardır. Burada önemli olan gayrimenkuldür. İrtifakın lehine kurulduğu gayrimenkule "yararlanan", irtifakla yükümlü gayrimenkule ise "yükümlü gayrimenkul" denir. Bu sınırlı ayni hak, yararlanan gayrimenkulün ihtiyaçları dikkate alınarak kurulduğundan, o gayrimenkulün sahibi kimse sınırlı ayni hakkın sahibi de olur.